Sáng
hôm đó trời lạnh 28 độ dưới số không. Đất đóng giá kêu boong boong như
gạch lát trong giáo đường, còn cành cây sương đóng gẫy răng rắc như thủy
tinh. Không khí lạnh buốt như cắt da.
Trên
thế giới ít có người quen với khí hậu đó. Chúng tôi là người Pháp đa số
ở những miền ấm áp hơn, chứ không phải là người Gia Nã Đại, Na Uy, Phần
Lan gần Bắc cực, nên không chịu được cái lạnh ghê gớm như vậy.
Hồi
đó là tháng hai năm 1940, trong miền núi Vosger, vào thời "chiến trang
kì cục", như người Pháp chúng tôi thường nói (...) Một ngày như hôm đó
thì không có gì xảy ra một cách bình thường được, cho nên dù không có
lệnh đi tuần để nhận định vị trí của địch thì chúng tôi cũng không sao
quên được buổi ấy.
Vậy
khoảng bảy giờ sáng tôi đi với một trung sĩ và ba người lính. Tôi là
đại úy và đã quen với công việc dò thám đó rồi. Nhưng lần này không phải
như những lần khác. Công việc gì cũng hóa ra khó khăn. Làm quân nhân
thì phải lắng nghe từng tiếng động nhỏ, nhưng trời lạnh 28 độ dưới số
không, hé mở cái mũ trùm đầu để lộ một lỗ tai ra là một việc nguy hiểm.
Phải luân phiên, mở tai bên này và bịt tai bên kia thật mau cho tai nghe
được mà không kịp đóng giá. Lại phải chùi khí giới cho không còn một
vết dầu mỡ nào, mà phải đeo bao tay để làm công việc đó, nếu không thì
đụng vào thép, tay sẽ buốt như rờ vào sắt nung đỏ.
Mới
đầu chúng tôi tiến tới một căn nhà ở rừng, bỏ hoang ở bên một bờ suối
giữa hai phòng tuyến. Phía Đức và chúng tôi đều không muốn chiếm hẳn căn
nhà đó. Nó cách xa những ngọn đồi mà quân hai bên đương đóng ở hai bên
thung lũng. Nhưng ban đêm, bọn đi tuần chúng tôi thường đụng đầu với bọn
đi tuần bên họ và bên nào tới trước, tất nhiên là có lợi thế. Chiếm
được căn nhà đó là làm chủ được cả thung lũng, nhưng không bên nào giữ
vị trí đó được lâu và không ai biết được lúc nào nó trống, lúc nào nó có
lính núp.
Muốn
chắc chắn không bị phục kích, hôm đó chúng tôi bao vây căn nhà, rồi
tinh thần căng thẳng, tay lăm lăm khẩu súng, chúng tôi xông vào những
phòng trống rỗng, và cười rộ, y như con nít, thấy mình hơi lố bịch, có
quái gì đâu mà sợ. Tưởng là một bi kịch mà rốt cuộc thành một trò khôi
hài.
Chú trung sĩ bảo:
- Trời hôm nay lạnh quá. Quí vị đó đâu có ra khỏi đồn... Họ không ngốc như chúng mình.
Một
lát sau, chúng tôi trở ra tiếp tục đi tuần thành hai hàng, kẻ trước
người sau. Ruộng, rừng, bờ suối, sườn đồi, chỗ nào cũng có vẻ hoang vắng
hơn ngày thường. Không có một cánh chim trên trời, một bóng thú trong
bụi. Cảnh hoang vu tĩnh mịch đó có cái gì đáng lo ngại.
Chúng
tôi nằm xuống bò tới ; tôi cảm thấy mặt đất ở dưới mình tôi, chỗ thì
chỉ là đất chỗ thì phủ thêm lớp bụi tuyết hoặc vài mảng băng, cơ hồ như
đất ở một thế giới khác. Bỗng tôi thấy người lính đương bò cách tôi vài
thước ở bên phải ngừng lại, đưa vài ngón tay lên làm dấu báo nguy. Chắc
anh ta đã thấy một cái gì mà ở chỗ tôi không nhìn ra được. Tức thì tôi
bò lại gần anh ta và cả năm chúng tôi đều ở trên một cái mô cao, nhìn
xuống một thung lũng nhỏ.
Anh lính đó nói phào phào:
- Một tên Đức!
Khoảng
sáu chục hay tám chục thước phía sau chúng tôi, ở dưới khe, có một cái
hầm núp để rình, với một hàng bao đất chất thành hình bán nguyệt ; trong
hầm có một người quay lưng lại chúng tôi, dưới chiếc nón sắt, còn trùm
thêm một cái mũ đen lớn che kín gáy và hai tai.
Các
bạn tôi lặng lẽ chĩa mũi súng vào người lính đó. Tôi nhớ lúc đó đưa tay
ra dấu bảo: "Để đó cho tôi" và tôi quay lại để bình tĩnh nhắm người
lính lẻ loi đó, như nhắm bia ở sân tập bắn vậy. Các bạn tôi đợi tôi nổ
súng. Tôi nhắm một mắt, chĩa súng nhắm giữa gáy người đó (mà tôi không
thấy mặt) vào cái vết đen chiếc mũ trùm, phía dưới nón sắt. Nhưng đúng
lúc tôi sắp bóp cò thì hắn nhẩy lên lắc lư như một con gấu.
Tôi
sửng sốt, mất đường nhắm rồi. Tôi mở cả hai mắt ra, cảm thấy rằng mấy
giây trước, hình đó đối với tôi chỉ là cái đích để nhắm thì bây giờ là
một người rồi, một người cũng như tôi, bị rét cắt da, một người chân
nhức nhối, tay cóng, tai lạnh buốt, chỉ nghĩ cách chống chọi với cái rét
và quên cả chiến tranh.
Tôi
không nhớ lúc đó tôi có nghĩ ngợi gì không. Tôi không phải quyết định.
Tôi không cân nhắc nên hay không nên. Nòng súng của tôi tự nhiên hạ
xuống, và tôi không nhắm lại nữa. Tôi đưa tay ra dấu cho anh em rút về
phía sau. Chúng tôi bò trong khe rồi đứng thẳng dậy, chạy lại núp trong
căn nhà ở rừng. Chú trung sĩ bảo tôi:
- Đại úy hành động như vậy là phải. Hắn lạnh quá..., không được giết hắn.
Mấy người lính đều cười, tỏ ý biểu đồng tình.
Chúng
tôi đã làm xong nhiệm vụ, đã biết bọn dò thám của địch đóng theo tuyến
nào rồi. Chúng tôi cũng biết điểm tựa của địch ở trên ngọn đồi nữa.
Chú trung sĩ bảo:
- Xong nhiệm vụ.
Một người lính đáp:
- Còn thằng tướng đó thì nó lạnh quá.
Cơ hồ cái lạnh hôm đó đã làm cho mất chiến tranh.
*
Tại
sao việc xảy ra hôm đó tầm thường, trào lộng như vậy lại ghi sâu vào
tâm khảm tôi hơn biết bao ngày khác có những biến cố bi đát trong thời
nước tôi thua trận và bị chiếm đóng? Người lính do thám mà tôi không thể
bắn đó, tôi không biết mặt, chỉ còn nhớ cái gáy xo ro trong cái mũ trùm
dày, nhớ cái điểm đen đó mà tôi đã nhắm trong mấy giây.
Một
buổi tối, giữa mùa đông 1943, dưới cơn gió bấc lạnh buốt tôi đứng đợi
một chuyến xe trên sân ga Montauban. Một đoàn toa chở hàng ngừng ở trước
mặt chúng tôi. Đoàn đó chở một bọn bị lưu đày tới một thế giới khác,
một thế giới mà lúc đó chúng tôi chưa biết, thế giới trại giam, thế giới
đêm tối và sương mù. Trong khi đoàn xe ngừng, mấy người lính Đức đứng
canh ở trước mỗi toa. Một cảm giác rùng rợn xâm chiếm tôi. Tôi không thể
nhúc nhích được và thình lình, cách tôi khoảng năm chục thước ở bên
phải, dưới cái nón sắt, sau lớp mũ trùm đen, tôi thấy cái gáy của một
lính canh. Tôi có cảm tưởng rằng hắn chính là người tôi không nỡ bắn.
Chính hắn. Tôi tin chắc rằng đã nhận ra được hắn. Và tôi ân hận lần đó
tôi đã nhắm hắn rồi mà không cho hắn một phát.
Trong
mấy năm bi thảm đó, đã bao lần tôi ân hận, gần như điên lên, rằng sao
để cho hắn sống. Mười lần, hai mươi lần, trong cảnh nô lệ, nhìn cái gáy
một người đội nón sắt, tôi đứng trân trân, như bị thôi miên ; chẳng cần
nhìn mặt kẻ đó, tôi cũng nghĩ bụng: "Chính hắn đấy và mình đã để cho hắn
sống..."
Nhưng
thời gian trôi qua, và từ khi hòa bình trở lại, kẻ thù hôm trước đã
thành người lân bang. Kẻ đó đối với tôi không còn là một cái gì trừu
tượng tàn khốc trong những năm chiến tranh nữa.
Tôi
nhớ lần đầu tiên gặp các văn sĩ và nhà trí thức Đức trong một hội nghị
quốc tế ở miền Forêt-Noire. Buổi tối đó, trong một khu vườn, tôi bỗng
nhận thấy một trong những vị đó, đứng cách tôi vài thước, phía bên phải,
cổ quấn một chiếc khăn che mũi đen. Tôi đăm đăm nhìn gáy ông đó mà thấy
một cảm giác như choáng váng. Đúng lúc đó một anh bạn lại nắm cánh tay
tôi. Anh muốn cho tôi làm quen người đó. Lần đầu tiên tôi nhìn thấy mặt
ông ta. Nét mặt một học giả, hơi nghiêm, hơi buồn, nhưng bình tĩnh. Như
đa số chúng tôi, ông ta có vẻ một người sống sót sau một tai ách ghê
gớm. Ông ta cũng thích những cái tôi thích, cũng nghiên cứu môn của tôi,
và chẳng bao lâu chúng tôi thành bạn bè với nhau.
Trong
khi nói chuyện với ông có cái gì thay đổi trong đáy lòng tôi, ngoài ý
muốn của tôi. Nỗi ân hận đã để cho quân thù sống sót, nỗi ân hận đó day
dứt lòng tôi trong những năm quốc gia lâm nguy và bị nô lệ, bây giờ biến
thành một nỗi hoan hỉ và tôi bỗng cảm thấy mừng rỡ là đã tha chết cho
người đó.
Tôi
nghĩ bụng nếu trước kia tôi đã biết ông ta như lần này thì không thế
nào tôi có thể bắn ông ta được. Thật là một sự ngẫu nhiên kỳ dị, một
phép màu, mà hôm đó ông ta nhày lên, giậm chân, gợi trong lòng tôi cái
tình liên đới giữa hai người. Vì chịu chung cái lạnh ghê gớm mà trong
lòng tôi nảy ra tình huynh đệ. Nhưng tình huynh đệ đó tầm thường quá so
với tất cả những tình huynh đệ khác thực sự liên kết loài người với
nhau. Trong chúng ta, ai là người còn có thể giết kẻ đồng loại được khi
biết rõ kẻ đó, biết nhân tính, đời sống của kẻ đó? Người ta có thể hạ
sát một tên lính địch, một con người máy không tên tuổi, không mặt mũi,
nhưng làm sao có thể giết một người thợ mộc, một người thợ tiện, một
nông dân, một họa sĩ, một nhà ngôn ngữ học, một người có vợ có con, có
cha có mẹ, một người có thể đói rét, sống trong cảnh rầu rĩ hoặc trong
niềm hi vọng, một người như chúng ta?
Hình
ảnh người lính do thám Đức mà tôi không nỡ bắn trong ngày mà thời tiết
lạnh nhất đó đã làm cho tôi hiểu một cách sâu sắc hơn là dùng trí óc để
suy tư, rằng nếu mỗi người trong chúng ta có thể giảng cho những người
đồng loại cảm thấy được rõ mỗi đời người có sự trang nghiêm ra sao, mỗi
con người chắc chắn có những nhu nhược ra sao, giảng được như vậy thì sẽ
không thể có chiến tranh nữa.
ANDRÉ CHAMSON
Nguyễn Hiến Lê dịch
(trong Ý Cao Tình Đẹp)
(Trích tuần báo Thiếu Nhi số 133, ra ngày 15-12-1974)
